რონდელის ბლოგი

რამდენიმე მოსაზრება ტერმინის „პოსტსაბჭოთა სივრცე“ გამოყენების თაობაზე

2020 / 09 / 09

ვალერი ჩეჩელაშვილი, რონდელის ფონდის უფროსი მკვლევარი

თითქმის 30 წელი გავიდა საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ. ვლადიმერ პუტინმა, რუსეთის ფედერალური კრებისათვის 2005 წლის 25 აპრილს გაგზავნილ მიმართვაში აღნიშნა, რომ მას ეს მოვლენა მიაჩნია „მეოცე საუკუნის უდიდესი გეოპოლიტიკური კატასტროფად“. ამ განწყობის გამო აღშფოთდა ბევრი ექსპერტი და პოლიტიკოსი. ამ აღშფოთებას ჰქონდა საფუძველი: კონტექსტში აშკარად იკითხებოდა სსრკ-ის ნოსტალგია. რუსეთის ხელმძღვანელობისგან განსხვავებით, არავის, მათ შორის რუსეთის ყველაზე „ერთგული მოკავშირეებსაც“ კი, არ სურდა სსრკ-ში დაბრუნება. ეს აღშფოთება გაძლიერდა 2007 წლის 10 თებერვალს მიუნხენის უსაფრთხოების კონფერენციაზე რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტის ცნობილი გამოსვლის შემდეგ. ექსპერტებმა და პოლიტიკოსებმა დაიწყეს საუბარი საერთაშორისო სამართლის ნორმებისა და პრინციპების ორმაგ ინტერპრეტაციაზე და, შესაბამისად, რუსეთიდან მომავალ მზარდ უშუალო საფრთხზე, პირველ რიგში, მეზობელ ქვეყნებთან მიმართებით. ეს საფრთხე ძალიან მალე გამოვლინდა კიდეც - 2008 წლის აგვისტოში საქართველოს წინააღმდეგ განხორციელდა აგრესია, რომელიც დასრულდა საქართველოს ტერიტორიის ერთი მეხუთედის (აფხაზეთისა და ე.წ. სამხრეთ ოსეთის/ცხინვალის რეგიონის) ოკუპაციით, ხოლო 2014 წლის გაზაფხულზე დაიწყო უკრაინის წინააღმდეგ ომი, რომელსაც მოჰყვა ყირიმის ანექსია და უკრაინის დონეცკისა და ლუგანსკის ოლქების ზოგიერთი რაიონის ოკუპაცია.

რა იყო ასეთი სსრკ? მისი გაუჩინარების შემდეგ, რატომ არ აძლევს მოსვენებას კრემლის ბინადრებს ფანტომური ტკივილები? და როგორ ემსახურება მათ ინტერესებს ტერმინი „პოსტსაბჭოთა სივრცე“? როგორ აძლიერებს იგი დაშლილი იმპერიის შესახებ ილუზიებს?

დასაწყისისთვის, სსრკ არ იყო არც საბჭოთა, არც სოციალისტური, არც რესპუბლიკების და არც კავშირი. ეს იყო კლასიკური ფორმის ტოტალიტარული სახელმწიფო, სადაც ძალაუფლება ეკუთვნოდა კომუნისტურ პარტიაში გაერთიანებულ ადამიანთა ჯგუფს. უფრო ზუსტად, რამდენიმე პიროვნებას, რომლებიც პოლიტბიუროს წევრები იყვნენ. გადაწყვეტილებები მიიღებოდა დახურულ კარს მიღმა. მოქმედებდა მიღებული გადაწყვეტილებების შესრულების მკაცრი ვერტიკალი. აღსრულების პროცესში არასოდეს ჩნდებოდა კითხვები, რადგან ამ შემთხვევაში ირთვებოდა სადამსჯელო მექანიზმი. არჩევნები ფიქცია იყო. არჩევნებში მონაწილეობას არ იღებდა რამდენიმე კანდიდატი. იყო ერთი - და მას აძლევდა ხმას, ჩვეულებრივ, ამომრჩეველთა 99,99%. სხვადასხვა დონის საბჭოები, აღმასრულებელი კომიტეტები, სამინისტროები და სამთავრობო უწყებები აფორმებდნენ მიღებულ გადაწყვეტილებებს და უპატაკებდნენ პარტიის ორგანოებს მათი შესრულების შესახებ. პარტიის რაიონული კომიტეტის პირველი მდივანი წყვეტდა ყველა საკითხს. მოსამართლისთვის საქმის განხილვის თაობაზე ან განაჩენთან დაკავშირებით მისი თხოვნა ბრძანების ტოლფასი იყო. ასევე იყო რედაქტორისთვის მასალის გამოქვეყნების საკითხი. შესაბამისი წესი მოქმედებდა სხვა, უფრო მაღალ დონეებზეც. იგი წარმოადგენდა უმთავრეს კონსტიტუციურ ნორმას. სსრკ-ის 1977 წლის კონსტიტუციის მე - 6 მუხლში აყალიბებდა, რომ „საბჭოთა საზოგადოების წამყვანი და მმართველი ძალის, მისი პოლიტიკური სისტემის, სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ბირთვს წარმოადგენს საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტია. სკკპ არსებობს ხალხისთვის და ემსახურება ხალხს“ (აღსანიშნავია, რომ ამ კონსტიტუციის საფუძველზე მისაღები საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის კონსტიტუციის მეშვეობით, 1978 წლის გაზაფხულზე იმპერიამ სცადა საქართველოში ქართულის, როგორც სახელმწიფო ენის, სტატუსის გაუქმება, რაც ეროვნულმა მოძრაობამ არ დაუშვა). ე. ი. კომუნისტური პარტია (სამართლებრივ სივრცეში სხვა არც არსებობდა) ხელმძღვანელობდა და მართავდა პროცესს, ხოლო მთავრობა და სამეურნეო ორგანოები ასრულებდნენ მის მითითებებს. ამ წესის კიდევ ერთი დადასტურება იყო ქვეყნის მთავარი ეკონომიკური დოკუმენტის დამტკიცების პრაქტიკა - სახალხო მეურნეობის განვითარების ხუთწლიანი გეგმა, რომელიც მტკიცდებოდა კომუნისტური პარტიის მორიგ ყრილობაზე. როგორც წესი, ასეთი ყრილობებიც იმართებოდა ხუთ წელიწადში ერთხელ.

ამრიგად, საბჭოთა კავშირი იყო ტოტალიტარული სახელმწიფო, რომელშიც ძალაუფლება ეკუთვნოდა ინდივიდთა ჯგუფს, რომელთა ლეგიტიმურობა ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებდა. სწორედ ამ მიზეზით ტერმინი „პოსტსაბჭოთა სივრცე“ არის არაკორექტული და მავნე. ტერმინი „პოსტტოტალიტარული სივრცე“, რომელსაც აგრეთვე გამოიყენებენ ექსპერტები (სამწუხაროდ, ნაკლები სიხშირით), უფრო ადეკვატურად ასახავს წარსულის რეალობას. იგი ზედმიწევნით ზუსტად აჩვენებს დანგრეული იმპერიის ხასიათს, ისევე, როგორც იმ მდგომარეობას, რომელშიც დღეს არის სსრკ-ის დაშლის შემდეგ მსოფლიო რუკაზე გაჩენილი სახელმწიფოების უმეტესობა.

არგუმენტები წარსულის შესახებ უკვე მოვიყვანეთ. რაც შეეხება აწმყოს, “პოსტტოტალიტარული სივრცის“ ზოგიერთმა ქვეყანამ უკვე ჩამოაყალიბა ფუნქციონალური დემოკრატია. ესენი არიან ლიეტუვა, ლატვია და ესტონეთი. ლოგიკურია, რომ ამ ქვეყნებში ცხოვრების დონე თვისებრივად უფრო მაღალია, რუსეთთან შედარებითაც. 2019 წელს მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) ერთ სულ მოსახლეზე ლატვიაში შეადგენდა 17,836 აშშ დოლარს, ლიეტუვაში - 19,455 აშშ დოლარს, ესტონეთში - 23,660 აშშ დოლარს, ხოლო რუსეთში - 11.585 აშშ დოლარს. სსრკ-ის ტოტალიტარულ ხასიათთან დაკავშირებით ბალტიის ქვეყნებში სრული კონსენსუსი ჩამოყალიბდა. მცირე გამონაკლისია რუსული უმცირესობა, ისიც - ნაწილობრივ.

სამი ქვეყანა - უკრაინა, მოლდოვა და საქართველო - ცდილობენ შექმნან ფუნქციონალური დემოკრატიები და გახდნენ ევროპული სივრცის ნაწილი. მათ უკვე აჩვენეს არჩევნების გზით ძალაუფლების შეცვლის უნარი (იმედია, ამ ტენდენციის გაღრმავებას და განმტკიცებას შეუქცევადი ხასიათი აქვს), რაც დემოკრატიისთვის აუცილებელი კრიტერიუმია. სამწუხაროდ, ამ ქვეყნებშიც დროდადრო იჩენს თავს ტოტალიტარიზმის თვისებები. ამასთან, ეს ტენდენციები აქ ნამდვილად არ არის წამყვანი.

შემდეგი თეზისი, ალბათ, კრიტიკის საგანი გახდება, მაგრამ მაინც მივცემ თავს უფლებას გამოვთქვა მოსაზრება, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ „პოსტტოტალიტარულ სივრცეში“ არ ჩამოყალიბებულა სრულფასოვანი ტოტალიტარული სახელმწიფო. მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე სწრაფად „პროგრესირებს“ ამ მიმართულებით და თითქმის მიაღწია მიზანს. პირველ რიგში, რა თქმა უნდა, რუსეთი, რაც, ბუნებრივია, ძლიერ ზეგავლენას ახდენს მთელ რეგიონზე. ზოგიერთი ავტორიტეტული მკვლევარი კი ამტკიცებს, რომ კრემლი წარმატებით აგებს ტოტალიტარულ სისტემას ფაშიზმის ელემენტებით. უნდა ვაღიაროთ მათ მიერ მოყვანილი არგუმენტების სისტემის დამაჯერებლობა და თანმიმდევრულობა.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ტერმინი „პოსტსაბჭოთა სივრცე“ აპელირებს ცრუ ცნებებზე და ხელს უწყობს ყალბი განცდების ჩამოყალიბებას. ტერმინი „პოსტტოტალიტარული სივრცე“ უფრო ზუსტია. შეიძლება ზოგიერთმა ანალიტიკოსმა გამოთქვას მოსაზრება, რომ ამ სივრცის ნაწილს აქვს ტოტალიტარიზმის ნიშნები, ან რომ ზოგიერთი სახელმწიფო უკვე ჩამოყალიბდა, როგორც ტოტალიტარული. რა თქმა უნდა, ამ აზრს აქვს არსებობის უფლება. ამასთან, ეს ლოგიკა არ უპირისპირდება მთავარ შეთავაზებას - დადგა დრო, დავასრულოთ ტერმინ „პოსტსაბჭოთა სივრცის“ გამოყენების პრაქტიკა.

თემატური პოსტები

იხილეთ ყველა